Kiedy przybyli? Gdzie się uczyli i jak spędzali wolny czas? Historię obywateli polskich pochodzenia żydowskiego w powojennej Legnicy przybliża Marek Żak, wnikliwy badacz i pracownik naukowy Muzeum Miedzi.
Żydzi w powojennej Legnicy
Chociaż pierwsi polscy obywatele pochodzenia żydowskiego trafili do Legnicy już w 1945 r. (w listopadzie 1945 r. miało ich być już około sześciuset), to jednak o ich zorganizowanym osadnictwie w mieście możemy mówić dopiero od wiosny 1946 r., kiedy nad Kaczawę trafili Żydzi powracający z terenu Związku Radzieckiego. To wówczas przy ul. Środkowej rozpoczyna swoją działalność Powiatowy Komitet Żydowski w Legnicy, trzymający pieczę nad rozwojem życia tej społeczności w mieście.
Choć warunki życia w powojennej Legnicy były trudne, dosyć szybko dochodzi do zorganizowania Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej (początkowo przy ul. Rycerskiej, a następnie przy ul. Grodzkiej), żydowskich partii politycznych, szkoły, internatu, przedszkola, domu dziecka czy spółdzielni (np. „Jedność”, „Igła”). Liczba ludności żydowskiej nad Kaczawą przekroczyła wówczas cztery tysiące.
Mniejszość żydowska od samego początku angażowała się także w życie polityczne miasta, a od czerwca 1947 r. Powiatowy Komitet Żydowski posiadał swojego przedstawiciela w Miejskiej Radzie Narodowej.
Oświata
Pierwsza żydowska szkoła w Legnicy (szkoła podstawowa im. I. L. Pereca), rozpoczęła swoją działalność przy ul. Muzealnej najprawdopodobniej już w maju 1946 r., czyli jeszcze przed oficjalnymi aktami prawnymi regulującymi zasady ich funkcjonowania. Pod koniec tego samego roku uczęszczało do niej ponad stu trzydziestu uczniów. Bardzo szybko dzieci i młodzież żydowska otrzymały możliwość edukacji w żydowskich placówkach oświatowych na wszystkich poziomach, od przedszkola poczynając, a na liceum kończąc. Jak podaje Barbara Techmańska, przez kilka lat istniała w Legnicy także szkoła wyznaniowa. Żydowskie dzieci uczęszczały też do polskich szkół.
Kultura i sport
Ważnym elementem żydowskiej obecności w powojennej Legnicy była kultura. Już latem 1946 r. została uruchomiona świetlica Powiatowego Komitetu Żydowskiego, przy której działała też „(…) biblioteka i czytelnia polskich i żydowskich gazet, która cieszy się liczną frekwencją (…)” – pisał dziennik „Pionier”. W październiku 1946 r., informowano, że jej zasób liczył ponad trzysta woluminów, w skład którego wchodziły książki w języku polskim, hebrajskim i rosyjskim. Z kolei w grudniu 1946 r. podawano informacje, iż czytelnia dysponuje „dziesiątkami” gazet w języku polskim i hebrajskim.
Legniccy Żydzi posiadali także swój klub sportowy – Żydowski Klub Sportowy „Gwiazda”. Miał on kilka sekcji, m.in. piłkę nożną, boks, tenis stołowy. Na łamach ówczesnej prasy zachowały się wzmianki o meczach żydowskiej „Gwiazdy” z lokalnymi rywalami. W październiku 1948 r. dziennik „Słowo Polskie” o spotkaniu z lokalną drużyną kolejarzy, pisał: „Rozegrane w Legnicy zawody (…) zakończyły się po dość ciekawej grze, zwycięstwem drużyny żydowskiej w stosunki 1:0. Gra była na ogół żywa, w drugiej połowie zaznaczyła się przewaga „Gwiazdy”, która zdobyła jedyną bramkę ze strzału Wawrzyka (…). Bardzo dobrze zagrały linie defensywne u zwycięzców, u pokonanych zawiódł atak”. Warto też wspomnieć o wysokim poziomie sekcji tenisa stołowego, którego trenerzy i zawodnicy położyli podwaliny pod rozwój tego sportu w powojennej Legnicy.
W 1950 r. powstaje w Legnicy oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (w skrócie TSKŻ), które przejęło na siebie ciężar prowadzenie dalszej działalności kulturalnej i oświatowej tutejszych środowisk żydowskich.
Dom Kultury
Pewnego rodzaju zwieńczeniem działań legnickiej społeczności żydowskiej na polu kultury było uruchomienie Domu Kultury im. Gerszona Dua, co nastąpiło 14 stycznia 1951 r. Bardzo szybko stał się on jednym z najprężniej działających ośrodków kulturalnych w mieście. Działał tam teatr (obiekt posiadał salę widowiskową na osiemset osób), orkiestra, chór, zespół artystyczny. Wyświetlano tam też filmy. Organizowano imprezy taneczne, wieczory piosenki i poezji żydowskiej etc. Obchodzono w nim także ważne dla Żydów uroczystości i święta. Z gościny w Domu Kultury im. G. Dua chętnie korzystali też Polacy. Wśród wspomnień ówczesnych legniczan często można usłyszeć, iż „chodziło się do Dua”.
Jego działalność, podobnie jak wszystkich innych instytucji żydowskich w mieście, została przerwana w 1968 r. Władze miasta uchwałą z 29 sierpnia 1968 r. przekazały dotychczasowy lokal Domu Kultury do dyspozycji Legnickich Zakładów Mechanicznych Przemysłu Metali Nieżelaznych „LEGMET”, co można bezpośrednio wiązać z antysemicką nagonką, która wybuchła w kraju po wydarzeniach tzw. Marca’68.
